POSTOJI JOŠ JEDNA GRUPA SRBA: Srbi muslimani su pripadnici srpskog naroda islamske veroispovijesti.

Kao specifična etnoreligijska zajednica u okviru srpskog naroda, odlikuju se negovanjem srpskih narodnih i islamskih verskih tradicija. Počeli su da nastaju krajem 14. veka, kada je među Srbima hrišćanima došlo do prvih pojava pojedinačnog prelaženja u islam. Proces islamizacije je dobio na zamahu tokom 15. veka, uporedo sa širenjem turske vlasti nad srpskim zemljama, a nastavljen je i tokom narednih vekova, poprimivši znatne razmere u pojedinim oblastima. Među istaknutim Srbima-muslimanima iz tog razdoblja posebno se ističu pojedini pripadnici srpskog plemstva koji su primili islam i potom stekli visoke položaje u Osmanskom carstvu, kao što su Ahmed-paša Hercegović i Skender-beg Crnojević. Najpoznatija ličnost u istoriji Srba-muslimana bio je veliki vezir Mehmed-paša Sokolović. Primanjem islama uz specifično zadržavanje pojedinih srpskih narodnih tradicija, većina Srba-muslimana je tokom razdoblja osmanske vlasti uspela da očuva svoju etničku i kulturnu posebnost u odnosu na vladajuće Turke i susedne Albance.

Počevši od 19. veka, kada je došlo do uspona nacionalnih pokreta, među muslimanima srpskog porekla u pojedinim oblastima počela su da se javljaju neka specifična shvatanja o pojedinim identitetskim kategorijama, što je dovelo do pojave prvih zamisli o etnifikaciji lokalnih, odnosno regionalnih identiteta. Ta pojava je nakon 1878. godine bila veštački podstaknuta od strane austrougarske okupacione uprave u Bosni i Hercegovini, koja je aktivno radila na suzbijanju nacionalne svesti među tamošnjim Srbima-muslimanima u cilju stvaranja posebne „bosanske” ili „bošnjačke” nacije. Iako je taj projekat nakon propasti Austrougarske (1918) izgubio zvaničnu potporu, državne vlasti novostvorene Kraljevine Jugoslavije su svojom novoproklamovanom ideologijom integralnog jugoslovenstva stvorile prostor za dalju diferencijaciju „jugoslovenskih” muslimana u odnosu na srpski nacionalni korpus, za šta se aktivno zalagao znatan deo rukovodstva tadašnje Jugoslovenske muslimanske organizacije

Slična politika je nastavljena i nakon stvaranja nove, socijalističke Jugoslavije, koja je u razdoblju od 1961. do 1971. godine sprovela proces ozvaničenja posebne muslimanske nacije. Nakon raspada Jugoslavije (1991—1992), pojavila se zamisao o transformaciji jugoslovenskih Muslimana u „Bošnjake”. Ta zamisao je tokom 1993. i 1994. godine ozvaničena u novostvorenoj „Republici Bosni i Hercegovini”, čime je pokrenut proces bošnjakizacije, koji se potom proširio i na druge države. Uprkos svim ovim nastojanjima, značajan deo Srba-muslimana uspeo je da očuva svest o svojoj pripadnosti srpskom narodu.[5]

 

U istorijskim i komparativnim religijskim studijama koristi se za označavanje muslimana srpskog porijekla. Korišćen je kao nacionalna odrednica (Srbi muhamedanci, Srbi-muslimani) u bivšoj Jugoslaviji.
Korišten je u istorijskim studijama za identifikovanje Osmanlija srpskog porijekla. Korišten je za muslimansko stanovništvo u Sandžaku (Raška oblast) u Srbiji.[6]
Srpski nacionalisti ga koriste za sve slovenske muslimane iz Bosne i Hercegovine (današnji Bošnjaci), Sandžaka (današnji Bošnjaci i Muslimani) i Kosova i Metohije

S obzirom da su Srbi bili, i dalje su, pretežno pravoslavni hrišćani, njihov prvi istorijski značajan susret sa islamom desio se u drugoj polovini 14. vijeka i obilježen je osmanskom invazijom na srpske zemlje (počevši od 1371. godine, a završivši se početkom 16. vijeka).[1] Taj period je obilježen prvim talasom islamizacije Srba: u nekim oblastima, značajna manjina je napustila hrišćanstvo i prešla u islam, voljno ili po potrebi, pod uticajem osmanskih vlasti. Najznačajniji Srbi muslimani su veliki veziri Osmanskog carstva Ahmed-paša Hercegović, Mehmed-paša Sokolović, Sulejman-paša Murvetović i pokrajinski namesnici Skender-beg Crnojević[7] i mnogi drugi, a u novijoj istoriji Omer-paša Latas.

Krajem 19. i početkom 20. veka, javlja se niz književnih stvaralaca među Srbima-muslimanima, prvenstveno u oblastima Bosne i Hercegovine.[8] Njihovo nacionalno usmerenje je došlo do posebnog izražaja nakon austrougarske Aneksije Bosne i Hercegovine (1908). Najsnažniji pokret među Srbima-muslimanima koji su „istakli naciju ispred vere” javio se u Sarajevu i Mostaru. U svojim književnim delima, srpsku nacionalnu pripadnost su između ostalih isticali Osman Đikić i Smail-aga Ćemalović.[9] U isto vreme, Srbi-muslimani se uključuju u pokret za oslobođenje srpskog naroda od turske vlasti, a među njima se posebno istakao Hasan Rebac, koji je kao srpski komita delovao u Staroj Srbiji.[10]

Hej, Srbin sam, srpsko ime
Nad sve mi je drago, milo,
Islam mi je vjera sveta
Al mi ona ništ’ ne smeta
Da mi kuca srpsko bilo.

Strofa iz pesme Ispovjed Osmana Đikića
Gajret

Gajret, od 1929. godine poznato i kao Srpsko muslimansko prosvjetno-kulturno društvo, bilo je kulturno društvo osnovano 1903. godine koje je promovisalo srpski identitet među slovenskim muslimanima u Austrougarskoj (današnjoj Bosni i Hercegovini).[11] Organizacija je smatrala da su Muslimani Srbi koji nemaju nacionalnu svijest.[12] Viđenje da su Muslimani Srbi je vjerovatno najstarija od tri etničke teorije među samim bosanskim muslimanima.[13] Društvo je zabranjeno u fašističkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj za vrijeme Drugog svjetskog rata.[14] Neki članovi su se pridružili ili sarađivali sa jugoslovenskim partizanima, dok su se ostali pridružili četnicima.

Prvi svetski rat

Muslimani su se pridružili srpskoj vojsci tokom Prvog svjetskog rata.Većinom su to bili muslimani koji su imali srpski identitet, izjašnjavajući se kao Srbi. Za vreme balkanskih ratova javlja se kao srpski komita filozof Hasan Rebac, rodom iz Mostara. Neki od značajnih vojnika bili su Avdo Hasanbegović, Šukrija Kurtović, Ibrahim Hadžimerović, Fehim Musakadić, Hamid Kukić, koji su se borili kao srpski oficiri dobrovoljci na Solunskom frontu.Među najaktivnijim muslimanima koji su bili angažovani u jugoslovenskoj propagandi na austrougarske zarobljenike islamske vjeroispovijesti bili su A. Hasanbegović, Azis Sarić, F. Musakadić, Alija Džemidžić, R. Kurtagić, Asim Šeremeta, Hamid Kukić i Ibrahim Hadžiomerović.

Kraljevina Jugoslavija
Nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918), gotovo sav srpski narod se konačno našao u granicama jedinstvene države, čime su stvoreni preduslovi za slobodnu afirmaciju svih delova srpskog naroda, uključujući Srbe-muslimane i Srbe-katolike. Međutim, prilikom priprema za vršenje prvog popisa stanovništva, državne vlasti su odustale od popisivanja etničke pripadnosti. Tokom popisa koji je sproveden 1921. godine, prikupljeni su samo podaci o verskoj pripadnosti i maternjem jeziku, s tim što je jezik Srba i Hrvata tretiran kao jedinstvena kategorija, čime je onemogućeno da se naknadnim ukrštanjem podataka iz pomenutih kategorija dođe do jasne slike o brojnosti i teritorijalnoj zastupljenosti pomenutih naroda i njihovih verskih podgrupa.Slična metodologija je primenjena i prilikom popisa koji je sproveden 1931. godine, tako da se ni nakon tog popisa nije mogla utvrditi tačna brojnost Srba-muslimana i Srba-katolika. Usled nepostojanja popisnih podataka o etničkoj pripadnosti stanovništva Kraljevine SHS/Jugoslavije, rezultati oba popisa su postali predmet različitih tumačenja i brojnih političkih sporova u domaćoj i stranoj javnost

Dodatnu poteškoću za srpski narod u celini, a samim tim i za Srbe-muslimane i Srbe-katolike, predstavljala je ideologija integralnog jugoslovenstva, koja je od strane državnih vlasti promovisana u cilju stvaranja jedinstvenog „jugoslovenskog” naroda, uz istovremeno svođenje srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda na stepen običnih „plemena”. Takva politika je posebno pogodovala prvacima Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), koji su u političkom životu istupali kao predstavnici onog dela stanovništva koji je bio slovenskog porekla i muslimanske veroispovesti. Ističući „jugoslovenstvo” naspram srpstva i hrvatstva, pojedini prvaci JMO su aktivno radili na stvaranju privida o etnoreligijskoj posebnosti tog dela stanovništva u odnosu na Srbe i Hrvate. Iako je deo srpske političke elite ukazivao na pomenuti problem, državne vlasti su nastavile da vode politiku „integralnog jugoslovenstva” koja je prvacima JMO omogućavala da se sve više udaljavaju od srpstva i hrvatstva.

Iako je u razdoblju od 1918. do 1941. godine živeo u jedinstvenoj i slobodnoj državi, srpski narod se tokom tog perioda suočio sa novim izazovima (ideologija „integralnog” jugoslovenstva) koji su usporavali i sputavali njegov nacionalni razvoj, što se veoma negativno odrazilo na Srbe-muslimane i Srbe-katolike, čiji su interesi neretko bili zanemarivani od strane državnih vlasti radi viših „jugoslovenskih” interesa. Takva neodgovorna politika nije ostala bez posledica, koje su u punom obimu postale vidljive tek tokom narednih perioda.[4]

Drugi svetski rat

Nakon izbijanja Drugog svetskog rata u Jugoslaviji (1941) došlo je do teškog narušavanja međuetničkih i međuverskih odnosa, što je na mnogim područjima dovelo do dubokih podela, međusobnih sukoba i brojih zločina. Na području Bosne i Hercegovine, došlo je do uspona Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije (NOP) na čelu sa Komunističkom partijom Jugoslavije (KPJ). Pod okriljem NOP i KPJ, stvoreno je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (1943) koje je proklamovalo ravnopravnost „tri naroda” u Bosni i Hercegovini: Srba, Hrvata i „Muslimana” (kao posebne narodnosti, sa velikim „M”).[19] Time je bio učinjen prvi korak ka „revolucionarnom” proklamovanju nove južnoslovenske narodnosti. Međutim, ta zamisao nije naišla na opšte odobravanje u redovima NOP i KPJ, tako da Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije (1943) nije pristupilo ozvaničenju pomenute „nacije”, a čitavo to pitanje je iz političkih razloga odloženo za posleratna vremena.

Na drugoj strani, nekolicina muslimana iz Bosne i Hercegovine se tokom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji pridružila četnicima. Oni su zagovarali srpski etnički identitet među muslimanima. Najznačajniji od njih je Ismet Popovac, koji je komandovao Muslimanskom vojnom narodnom organizacijom. Rezolucija MVNO tvrdi da su „Muslimani sastavio dio Srpstva”.[20] Veteran Prvog svjetskog rata Fehim Musakadić se takođe pridružio četnicima.[21]

 

Pisac Meša Selimović, koji se izjašnjavao kao Srbin-musliman

Skender Kulenović, književnik

 

Zuko Džumhur, slikar i karikaturista

 

Prilikom stvaranja FNRJ (1945), nova vlast se u sklopu rešavanja nacionalnog pitanja opredelila za priznavanje pet konstitutivnih naroda: Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca. U to vreme nisu preduzimani dalji koraci ka nacionalnoj fragmentaciji. Međutim, već tokom narednih godina, u pojedinim krugovima su počele da se javljaju drugačije zamisli, zasnovane na tezi o etnokulturalnoj i etnoreligijskoj posebnosti onog dela slovenskog stanovništva Jugoslavije koji je bio muslimanske veroispovesti. Uoči prvog posleratnog popisa stanovništva (1948), državne vlasti su prilikom usaglašavanja osnovnih kriterijuma za prikupljanje podataka o etničkoj pripadnosti odlučile da se popisivanje slovenskog stanovništva muslimanske veroispovesti obavi putem posebnih etnoreligijskih kategorija, kao što su: Srbi-muslimani, Hrvati-muslimani i neopredeljeni-muslimani. Takve kategorije su bile metodološki nepotrebne, pošto se do podataka o tome koliko pripadnika nekog naroda sledi određenu veroispovest moglo doći na uobičajeni način, putem naknadnog ukrštanja podataka prikupljenih po klasičnim etničkim i religijskim popisnim kategorijama. Međutim, prilikom sprovođenja popisa se pokazalo da je kategorija „neopredeljeni-muslimani” poslužila kao sredstvo za stvaranje privida o svesnom neopredeljivanju velikog dela slovenskog stanovništva muslimanske veroispovesti za srpski ili hrvatski nacionalni korpus. Naime, od ukupno 1.036.124 stanovnika Jugoslavije koji su bili popisani kao muslimani slovenskog porekla, čak njih 808,921 (odnosno 78,1%) svrstano je u kategoriju „neopredeljeni-muslimani”, čime je stvoren privid da taj deo stanovništva nije želeo da se izjasni u smislu pripadnosti bilo kojem od pet zvanično priznatih konstitutivnih naroda Jugoslavije.[22][23][24]

Uprkos manipulacijama sa kategorijom „neopredeljeni-muslimani”, deo muslimanskog stanovništva je nastavio da iskazuje svoju pripadnost srpskom narodu. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 1948. godine, na području tadašnje FNRJ je bilo popisano 161,036 stanovnika koji su se izričito izjasnili kao Srbi-muslimani, od čega je najveći deo živeo u NR Srbiji (87,637) i NR Bosni i Hercegovini (71,991).

Tokom ranih pregovora o podjeli Bosne i Hercegovine, Ejup Ganić je iznio opažanje da su Muslimani „islamizovani Srbi” i trebalo bi da se pridruže srpskoj strani, u vreme kada je Stranka demokratske akcije naginjala na srpsku stranu i nastavljala borbu sa Hrvatima.