DINAR SLAVI JUBILEJ: Ovo su najzanimljivije činjenice o srpskoj valuti!

Krupan korak u uspostavljanju i razradi novčanog sistema Srbije desio se 1873. godine, kad je za vreme vladavine kneza Milana Obrenovića, kasnijeg srpskog kralja, donet Zakon o kovanju srpske srebrne monete. Taj zakon je usvojen u Skupštini 29. novembra 1873. po starom, odnosno 12. decembra po novom kalendaru, a knez Milan ga je potvrdio već narednog dana. U skladu sa ovim zakonom, 1875. godine je iskovan prvi dinar u srebru s likom kneza Milana na aversu u apoenima od 50 para, jednog i dva dinara.

Novčani sistem se, po tom zakonu, zasnivao na načelima i odredbama Pariske novčane konvencije iz 1865. godine, na osnovu koje je stvorena Latinska monetarna unija. Iako Srbija formalno nije pristupila Konvenciji, prvi dinar je, shodno njenim odredbama, imao isti sadržaj srebra, težinu i dimenzije kao i franak, odgovarajući srebrni novac Francuske i ostalih zemalja članica Konvencije – Belgije, Italije i Švajcarske.

Značaj donošenja Zakona o kovanju srpske srebrne monete je u tome što se njime, prvi put posle srednjovekovnog perioda, uvodi samostalnost novčanog sistema u zemlji dok je Srbija bila još uvek u formalno vazalnom odnosu prema otomanskoj vlasti.

Posle priznavanja pune nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, naredne, 1879, u Srbiji je izdat prvi novac od zlata, u apoenu od 20 dinara. Privilegovana narodna banka Kraljevine Srbije osnovana je 1884. godine, koja se uzima kao godina u kojoj je zvanično štampana i u opticaj puštena prva srpska novčanica u vrednosti od 100 dinara, plativa u zlatu (2. jula i štampana u Belgiji). Prethodno je 1876, za potrebe finansiranja Srpsko-turskog rata, štampan papirni novac u apoenima od jednog, pet, 10, 50 i 100 dinara, ali nikad nije bio u opticaju.

Foto: Fejsbuk printscreen

Sredinom novembra 1919. godine pušten je u promet prvi novac Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca: papirni, u apoenima od jednog i pola dinara. U vreme njihovog objavljivanja nova država nije imala svoju novčanu jedinicu, a Privilegovana narodna banka, koja je potpisana kao emiter ovih novčanica, bila je banka države koja više nije postojala (emisiona banka Kraljevine SHS počela je s radom 1. februara 1920. godine).

Iz tog vremena najpoznatija je novčanica od 10 dinara, zato što je jedina štampana van Evrope. Desilo se da su kapaciteti Banke Francuske bili zauzeti, pa je kraljevini preporučeno da desetodinarku štampa u Američkoj kompaniji za banknote u Njujorku. Amerikanci su nam ustupili svoju rezervnu novčanicu s vinjetom snažnog nagog čoveka koji okreće točak (simbol napretka). Mi smo na licu novčanice, iznad točka, dodali dve žene, boginje radinosti i nauke, i boga Merkura, simbol trgovine. Na naličju novčanice su planinski vrhovi Kožuh, Veternik, Dobro polje i Kajmakčalan. Zbog ove novčanice nastala je izreka dinar velik ko točak.

Sve do 1929. godine srpski novčanice štampane su u inostranstvu, u Belgiji i Francuskoj, a jedna serija i u Sjedinjenim Američkim Državama. Od početka rada Zavoda za izradu novčanica u Topčideru 1929. godine sve novčanice štampaju se u zemlji. Izuzetak je serija iz 1943, štampana u Londonu, kad su tadašnja jugoslovenska vlada i kralj Petar II Karađorđević bili u izgnanstvu.

Prva novčanica čiji je celokupan tiraž objavljen u Zavodu za izradu novčanica (ZIN) u Topčideru je apoen od 10 dinara s datumom 1. decembar 1929. godine. Francuski umetnik je za lice desetodinarke odabrao glavu mlade žene – bronzano poprsje „Srbija”, detalj sa Spomenika kosovskim junacima u Kruševcu, čiji je autor Đorđe Jovanović. Ova i stodinarka objavljena istog dana prve su novčanice na kojima piše Narodna banka Kraljevine Jugoslavije.

Dinar kralja Milutina u Danteovom paklu

Poznato je da se dva stiha „Božanstvene komedije” Dantea Aligijerija, nastale početkom 14. veka, odnose na jednog od tadašnjih srpskih vladara koje ne pominje imenom, ali, najverovatnije, misli se na kralja Milutina. Nabrajajući vladare kojima neće biti spasene duše, Dante u XIX pevanju poglavlja „Raj”, u 140. i 141. stihu, peva:

„Li si conesceranno, e quel di Rascia

Che mal ha visto ili conio di Venigia…”

„A sa njima i onaj iz Raške (Srbije),

koji je loše upotrebio kalupe Venecije…”

Tekovine rata

Po završetku Drugog svetskog rata, nova vlast uvodi valutnu reformu, to jest radi zamenu okupacijskog novca i izdaje seriju novčanica s natpisom Demokratska Federativna Jugoslavija, štampane u Moskvi.

Đorđe Andrejević Kun, slikar i grafičar, revolucionar i španski borac, bio je autor crteža novčanica koje je prvih godina posle Drugog svetskog rata potpisala Narodna banka Jugoslavije. Glavni motiv na aversu je bista partizana iz poluprofila s puškom o levom ramenu. Ove novčanice su pripremane na ostrvu Vis, a crteži su, pošto ih je odobrio Josip Broz Tito, preneti na štampanje u Moskvu, u Državni zavod za izradu novčanica.

Tito s greškom

Niko nije slutio kada je 1985. godine izašla iz štamparije da će krupna, papirnata novčanica od 5.000 tadašnjih dinara s likom Josipa Broza Tita biti jedna od retkih koja će i nakon što je jugoslovenski dinar sahranjen – ostati živa.

U numizmatičkim zbirkama je ima i danas, ali u istoriju nije ušla kao vredna novčanica, nego kao „roba s greškom”. Posle svih kontrola koje je ta prva i najveća novčanica iz nove serije prošla, iz kovnice je izašla kao felerična jer je, uz Titov lik i godinu njegovog rođenja 1892, kao godina smrti, umesto 1980, greškom upisana godina 1930!

Prema podacima s novčanice, na dan njenog izdavanja, Tito je bio mrtav već više od pola veka, iako je od njegove smrti tada bilo prošlo tek pet godina. Od 14 miliona štampanih novčanica, samo četiri odsto je bilo s greškom, to jest čak 560.000! Novčanica s Titovim likom i sa i te kako vidljivom greškom u bivšoj državi ipak nije bila povučena.

Novčanica od 500.000.000.000

Onda je nastupio period hiperinflacije. Produkcija novčanica u to vreme je gotovo nesaglediva, a petsto milijardi dinara s likom Jovana Jovanovića Zmaja iz 1993. novčanica je s najvećom nominalnom vrednošću u Srbiji, ali i među najvećima u svetu. Posle ovog perioda počela je emisija novog dinara.

Poslednja novčanica izdata u Kraljevini Jugoslaviji pre okupacije vredela je 500 dinara i nosila je datum rođenja maloletnog kralja Petra II Karađorđevića.